Biểu hiện của bệnh Thalassemia ở mỗi người phụ thuộc vào mức độ nghiêm trọng của bệnh. Khi bạn nhận biết sớm những dấu hiệu của bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia sẽ giúp điều trị và phòng ngừa biến chứng nguy hiểm. Hãy cùng Bệnh viện Đại học Phenikaa tìm hiểu chi tiết về đặc điểm lâm sàng của bệnh Thalassemia theo từng mức độ và nhóm đối tượng qua nội dung bài viết dưới đây.
Tìm hiểu chung về bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia
Thalassemia là một nhóm bệnh di truyền đặc trưng bởi rối loạn tổng hợp hemoglobin - thành phần quan trọng trong hồng cầu, có nhiệm vụ vận chuyển oxy trong cơ thể. Khi hemoglobin bị thiếu hụt hoặc bất thường, hồng cầu dễ bị phá hủy. Tình trạng này dẫn đến thiếu máu mạn tính và gây nên nhiều biến chứng sức khỏe nghiêm trọng khác.
Bệnh được phân loại dựa trên chuỗi globin bị ảnh hưởng, bao gồm alpha-thalassemia và beta-thalassemia, cùng một số thể phối hợp khác như thalassemia kết hợp với bệnh huyết sắc tố. Về cơ chế di truyền, do là bệnh di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường, nên tỷ lệ nam và nữ mắc bệnh là tương đương. Khi bố mẹ đều mang đột biến gen bệnh thalassemia, xác suất di truyền ở mỗi lần mang thai là: 25% con mắc bệnh thể nặng, 50% con mang gen bệnh (dị hợp tử) và 25% con không mang gen bệnh.
Mức độ nghiêm trọng của bệnh phụ thuộc vào số lượng gen bị đột biến và đặc điểm của đột biến, từ đó quyết định biểu hiện lâm sàng và phác đồ điều trị.
Bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia xảy ra khi cấu trúc chuỗi globin bất thường khiến các tế bào hồng cầu nhỏ, dị dạng, dễ vỡ dẫn đến thiếu máu kéo dài
Biểu hiện của bệnh thalassemia
Triệu chứng của bệnh thalassemia rất đa dạng, phụ thuộc vào vị trí gen đột biến và mức độ ảnh hưởng đến quá trình tổng hợp hemoglobin. Chi tiết các biểu hiện theo từng thể bệnh như sau:
1. Alpha-thalassemia
Đột biến gen bệnh alpha-thalassemia được phân thành hai thể chính: α+-thalassemia và α0-thalassemia, tùy thuộc vào việc một hoặc cả hai gen alpha-globin (HBA1/HBA2) bị mất đoạn hoặc đột biến giảm chức năng.
α+-thalassemia
Hai dạng phổ biến nhất của đột biến α+-thalassemia là mất đoạn -α3.7 và -α4.2, được phân loại dựa trên độ dài đoạn gen bị mất. Ngoài ra, một số thể α+-thalassemia còn xuất phát từ các đột biến điểm, phổ biến nhất là đột biến tạo chuỗi hemoglobin bất thường Constant Spring (HbCS), ký hiệu αCSα. Khi ở dạng dị hợp tử, các đột biến này thường không gây biểu hiện lâm sàng; còn ở dạng đồng hợp tử, có thể dẫn đến tình trạng thiếu máu nhẹ với hồng cầu nhỏ.
α0-thalassemia
α0-thalassemia xảy ra khi cả hai gen alpha-globin bị mất hoàn toàn, thường được ký hiệu theo vùng phát hiện ban đầu như --SEA, --THAI, --FIL, --MED tương ứng với Đông Nam Á, Thái Lan,Philippines và Địa Trung Hải. Trường hợp dị hợp tử thường không có triệu chứng rõ ràng.
Khi một người mang đồng thời hai thể dị hợp tử, một của α+-thalassemia và một của α0-thalassemia (ví dụ: -α/-- hoặc αCSα/--), sự mất cân bằng tổng hợp chuỗi globin sẽ khiến chuỗi beta được sản xuất dư thừa và hình thành các tetramer β4 (hemoglobin H). Các tetramer này dễ kết tủa trong hồng cầu, gây ra bệnh HbH, với biểu hiện thiếu máu và tan máu ở các mức độ khác nhau.
Trường hợp nghiêm trọng nhất là đồng hợp tử α0-thalassemia (--/--). Tình trạng này dẫn đến việc hình thành tetramer chuỗi gamma γ4 (hemoglobin Bart’s). Loại hemoglobin này không đảm bảo chức năng vận chuyển oxy và thường gây phù thai, dẫn đến thai chết lưu hoặc tử vong sớm sau sinh.
Thể bệnh | Kiểu đột biến | Đặc điểm di truyền | Biểu hiện lâm sàng |
Người mang im lặng (Silent carrier) | α+ (ví dụ: -α/αα); thường gặp -α3.7 hoặc -α4.2 | Mất một bản sao gen alpha-globin thông qua đột biến xóa đoạn | Không có triệu chứng, thường chỉ phát hiện qua xét nghiệm di truyền |
Thể nhẹ (α-thalassemia trait) | α+/α+ (ví dụ: -α/-α) hoặc α+/α0 (ví dụ: -α/--SEA) | Mất hai gen alpha-globin do xóa đoạn, có thể phối hợp giữa α+ và α0 | Thiếu máu nhẹ kiểu vi thể, hiếm khi biểu hiện lâm sàng rõ rệt, có thể hơi mệt mỏi |
Bệnh HbH | α+/α0 (ví dụ: -α/--SEA) hoặc αCSα/α0 (ví dụ: αCSα/--SEA) | Mất ba gen alpha-globin do xóa đoạn hoặc kết hợp đột biến điểm như Hb Constant Spring | Gây thiếu máu mức độ từ nhẹ đến nặng, tan máu, vàng da, nguy cơ thừa sắt |
HbH do đột biến không phải xóa đoạn | αCSα/α0 (ví dụ: αCSα/--SEA) | Một alen mang đột biến điểm (HbCS), alen còn lại bị mất hoàn toàn | Thiếu máu nặng hơn, tan máu rõ rệt, có thể cần truyền máu định kỳ |
Thể nặng (α-thalassemia major) | α0/α0 (ví dụ: --SEA/--SEA) | Mất hoàn toàn cả bốn gen alpha-globin | Xuất hiện Hb Bart’s (γ4), dẫn đến phù thai, thiếu máu nặng, thường tử vong trước/sau sinh |
Bảng phân biệt các thể alpha-thalassemia
2. Beta-thalassemia
Beta-thalassemia là một nhóm rối loạn huyết sắc tố được phân loại thành ba thể chính: nhẹ (minor/trait), trung bình (intermedia) và nặng (major), tùy thuộc vào mức độ mất cân bằng trong tổng hợp chuỗi globin, độ nghiêm trọng của thiếu máu và thời điểm biểu hiện triệu chứng. Đến nay, hơn 200 đột biến liên quan đến gen beta-globin đã được ghi nhận, bao gồm các dạng đột biến không biểu hiện triệu chứng (silent β), đột biến làm giảm sản xuất beta-globin ở mức độ vừa (β⁺) và đột biến làm mất hoàn toàn khả năng tạo chuỗi beta-globin (β⁰).
Beta-thalassemia nhẹ
Beta-thalassemia nhẹ (minor/trait hoặc người mang gen bệnh) là hậu quả của việc mang dị hợp tử một alen đột biến trên gen HBB. Phần lớn các trường hợp này không có biểu hiện lâm sàng, phát hiện tình cờ qua xét nghiệm máu định kỳ hoặc trong quá trình tầm soát tiền hôn nhân và trước sinh. Khi cơ thể trải qua các giai đoạn cần tăng sinh máu như hành kinh, mang thai hoặc mất máu cấp, người mang gen bệnh có thể gặp các triệu chứng nhẹ như mệt mỏi, da xanh – dễ bị nhầm với thiếu máu do thiếu sắt. Một số trường hợp không biểu hiện bất kỳ bất thường nào về huyết học, được gọi là người mang gen im lặng.
Beta-thalassemia trung bình và nặng
Beta-thalassemia thể trung bình (intermedia) có biểu hiện thiếu máu ở mức độ vừa phải, khởi phát sau giai đoạn sơ sinh. Người bệnh có thể không cần truyền máu thường xuyên, nhưng có nguy cơ gặp phải biến chứng như gan lách to, chậm tăng trưởng, vàng da, sỏi mật và nguy cơ huyết khối. Beta-thalassemia thể nặng thường biểu hiện trong vài tháng đầu đời với tình trạng thiếu máu nghiêm trọng và cần truyền máu định kỳ suốt đời. Cả hai thể này có thể phát sinh từ kiểu gen đồng hợp tử hoặc dị hợp tử phức hợp các đột biến trên gen HBB.
Yếu tố ảnh hưởng đến mức độ biểu hiện bệnh bao gồm: mức độ nặng của đột biến, sự đồng thời mang alpha-thalassemia (giảm bớt mất cân bằng globin), hoặc khả năng tăng sản xuất hemoglobin bào thai (HbF) sau sinh. Một dạng đặc biệt là HbE/β-thalassemia, khi người bệnh mang cả đột biến hemoglobin E và beta-thalassemia. Dạng kết hợp này có biểu hiện lâm sàng rất đa dạng – có thể nhẹ như thể minor, trung bình hoặc nặng như thể major, tùy thuộc vào mức độ ức chế sản xuất chuỗi beta-globin.
Ở những người bệnh mắc thể trung bình hoặc nặng, thiếu máu kéo dài có thể gây ra các biểu hiện như: mệt mỏi mãn tính, xanh xao, gan lách to, chậm phát triển thể chất. Khi tủy xương phải tăng hoạt động để bù đắp, có thể dẫn đến biến dạng xương mặt và xương dài, ảnh hưởng đến ngoại hình và chất lượng sống.
Thể bệnh | Kiểu đột biến | Đặc điểm đột biến | Triệu chứng lâm sàng |
β-thalassemia thể nhẹ | Dị hợp tử β/β⁺ hoặc β/β⁰ | Một alen gen HBB bị đột biến dạng β⁺ (giảm tổng hợp) hoặc β⁰ (mất hoàn toàn chức năng) | Không có biểu hiện rõ rệt; phát hiện qua xét nghiệm máu với MCV và MCH giảm |
β-thalassemia thể trung bình | Đồng hợp tử β⁺/β⁺ hoặc phức hợp β⁺/β⁰ | Giảm tổng hợp beta-globin đáng kể; HbF và HbA2 tăng | Thiếu máu nhẹ hoặc trung bình sau 2 tuổi; biểu hiện: mệt mỏi, gan lách to, vàng da, sỏi mật, có thể biến dạng xương nếu kéo dài |
β-thalassemia thể nặng | Đồng hợp tử β⁰/β⁰ hoặc β⁰/β⁺ nặng | Giảm nghiêm trọng hoặc mất hoàn toàn sản xuất beta-globin | Khởi phát từ 6–24 tháng tuổi; thiếu máu nghiêm trọng, lệ thuộc truyền máu, dễ bị biến chứng như tim to, trễ dậy thì, quá tải sắt |
HbE/β-thalassemia | Dị hợp tử phức hợp βE/β⁺ hoặc βE/β⁰ | Kết hợp giữa đột biến hemoglobin E và beta-thalassemia; HbE tăng, HbF tăng | Triệu chứng dao động từ nhẹ đến nặng; tùy trường hợp có thể giống minor, intermedia hoặc major |
Bảng phân loại các thể beta-thalassemia
3. Phân loại theo mức độ lệ thuộc truyền máu
Truyền máu không chỉ giúp điều chỉnh các rối loạn sinh lý chính của bệnh thalassemia mà còn đóng vai trò trong việc hình thành các biến chứng thứ phát. Vì lý do đó, hiện nay người bệnh được phân nhóm dựa trên mức độ cần thiết của truyền máu thành hai loại chính: thalassemia phụ thuộc truyền máu (TDT) và thalassemia không phụ thuộc truyền máu (NTDT).
TDT đề cập đến những người bệnh không thể duy trì lượng hemoglobin ở mức tối thiểu cho sự sống nếu không được truyền máu thường xuyên. Trong khi đó, NTDT bao gồm những người vẫn có khả năng tạo hemoglobin ở mức đủ để sống mà không cần truyền máu định kỳ.
Các thể như beta-thalassemia trung bình, alpha-thalassemia thể HbH, và hemoglobin E/beta-thalassemia mức độ nhẹ đến trung bình thường nằm trong nhóm NTDT. Ngược lại, beta-thalassemia thể nặng và hemoglobin E/beta-thalassemia thể nặng được xếp vào nhóm TDT do nhu cầu truyền máu thường xuyên và suốt đời.
Cũng cần nhấn mạnh rằng, dù không thuộc nhóm phụ thuộc truyền máu, người bệnh NTDT vẫn có thể cần truyền máu theo đợt – đặc biệt trong các tình huống như nhiễm trùng nặng, phẫu thuật hoặc thiếu máu tiến triển. Trong khi đó, người mắc TDT phải truyền máu đều đặn suốt đời để đảm bảo duy trì chức năng sống và giảm thiểu các biến chứng do thiếu máu mạn tính gây ra.
Hình ảnh một người bệnh mắc thể nặng của bệnh tan máu bẩm sinh với các biểu hiện đặc trưng như: da và củng mạc mắt vàng, da sạm màu, khuôn mặt biến dạng do tủy xương tăng sinh quá mức – gồm gò má nhô cao, sống mũi thấp, trán dô, hàm trên phát triển quá mức và răng mọc lệch cả về vị trí lẫn góc độ.
(Nguồn ảnh: Jed Bouguila, Ghazi Besbes, Habib Khochtali, Skeletal facial deformity in patients with β thalassemia major: Report of one Tunisian case and a review of the literature, International Journal of Pediatric Otorhinolaryngology,https://doi.org/10.1016/j.ijporl.2015.08.037)
Triệu chứng của bệnh thalassemia theo nhóm đối tượng
Biểu hiện lâm sàng của bệnh Thalassemia thay đổi tùy thuộc vào độ tuổi, tình trạng sinh lý và mức độ nghiêm trọng của bệnh. Việc nhận biết sớm biểu hiện của bệnh thalassemia ở từng nhóm đối tượng là yếu tố then chốt để chẩn đoán chính xác và xây dựng phác đồ theo dõi, điều trị phù hợp.
1. Biểu hiện ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ
Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ mắc thalassemia, đặc biệt ở thể nặng (như β-thalassemia major hoặc HbH disease trong Thalassemia alpha), thường biểu hiện các triệu chứng sớm do thiếu máu mạn tính và rối loạn tổng hợp hemoglobin. Các dấu hiệu chính bao gồm:
- Thiếu máu mạn tính: Trẻ có biểu hiện da xanh, niêm mạc nhợt, mệt mỏi, giảm linh hoạt và khó thở (đặc biệt khi vận động thể chất). Thiếu máu nghiêm trọng có thể ảnh hưởng đến sự phát triển và hoạt động hàng ngày.
- Vàng da: Tan máu mạn tính dẫn đến tăng bilirubin huyết thanh, gây vàng da và vàng củng mạc (phần trắng của mắt).
- Gan và lách to: Gan và lách phải hoạt động quá tải do hồng cầu bị phá hủy quá mức, dẫn đến phì đại làm cho bụng trẻ to bất thường.
- Biến dạng xương: Ở trẻ mắc thalassemia thể nặng, tủy xương tăng sinh quá mức có thể gây biến dạng xương sọ mặt (trán và xương gò má nhô cao, mũi tẹt, khuôn hàm biến dạng và răng mọc lệch). Các xương dài ở tay chân cũng có thể bất thường, làm tăng nguy cơ loãng xương và gãy xương.
- Chậm phát triển: Trẻ mắc bệnh thường còi cọc, suy dinh dưỡng, chậm phát triển thể chất và có thể dậy thì muộn. Thiếu oxy mạn tính do thiếu máu có thể ảnh hưởng đến phát triển trí tuệ, mặc dù hiếm gặp nếu được điều trị sớm.
- Nước tiểu sẫm màu: Do cơ thể tăng đào thải bilirubin, một sản phẩm phụ của quá trình phá hủy hồng cầu.
2. Biểu hiện ở người trưởng thành
Ở người trưởng thành mắc Thalassemia thể nặng (β-thalassemia major) thường cần truyền máu định kỳ và điều trị thải sắt từ nhỏ, nên các triệu chứng ở tuổi trưởng thành chủ yếu liên quan đến biến chứng điều trị (ứ sắt, tổn thương gan, tim, tuyến nội tiết) nếu không được quản lý tốt.
Biểu hiện tan máu bẩm sinh thường không rõ ràng nếu bệnh ở thể nhẹ và trung bình. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, người bệnh vẫn gặp phải tình trạng mệt mỏi kéo dài dẫn đến giảm hiệu suất lao động. Một số người có thể xuất hiện rối loạn nội tiết như dậy thì muộn, rối loạn kinh nguyệt hoặc khó có con.
3. Biểu hiện trong thai kỳ (nếu thai nhi mắc bệnh)
Thai nhi mắc Thalassemia thể rất nặng, đặc biệt là alpha-thalassemia thể Hb Bart’s hydrops fetalis, có thể biểu hiện các dấu hiệu nghiêm trọng ngay từ trong tử cung, phát hiện qua siêu âm thai, bao gồm:
- Phù thai: Phù toàn thân, tràn dịch màng phổi, màng bụng, màng tim, và bánh nhau dày do thiếu máu nghiêm trọng.
- Tim to bất thường: Suy tim do thiếu oxy và tăng cung lượng tim để bù trừ.
- Chậm tăng trưởng trong tử cung: Thai nhi chậm tăng trưởng, kích thước nhỏ hơn tuổi thai.
- Đa ối hoặc thiểu ối/ hết ối do rối loạn tuần hoàn thai nhi.
- Nguy cơ thai chết lưu: Nếu không được can thiệp (như truyền máu trong tử cung), thai nhi có nguy cơ cao tử vong trong tử cung hoặc ngay sau sinh.
Thai nhi mắc beta-thalassemia, ngay cả ở thể nặng nhất, cũng thường không biểu hiện triệu chứng trong bào thai.
Thai nhi mắc thalassemia có thể bị phù thai, tim to bất thường, rối loạn thể tích dịch ối
Tìm hiểu thêm:
- Xét Nghiệm Thalassemia Hết Bao Nhiêu Tiền? Ở đâu Hà Nội?
- Thai Bị Thiếu Máu: Nguyên Nhân, Cách Chẩn Đoán Và Điều Trị An Toàn
Khi nào cần đi khám và làm xét nghiệm sàng lọc?
Việc thăm khám và sàng lọc bệnh tan máu bẩm sinh thalassemia là cần thiết trong những trường hợp sau:
- Nếu bạn có dấu hiệu thiếu máu kéo dài không rõ nguyên nhân: Da xanh, niêm mạc nhợt, mệt mỏi, hoa mắt, hay chóng mặt dù đã bổ sung sắt hoặc cải thiện dinh dưỡng nhưng không đỡ.
- Người có tiền sử gia đình mắc bệnh tan máu bẩm sinh: Nếu trong gia đình có người từng mắc Thalassemia, đặc biệt là thể nặng, hoặc có người mang gen bệnh thalassemia, bạn nên thực hiện tầm soát sớm để có kế hoạch theo dõi, tư vấn di truyền hoặc chuẩn bị trước sinh phù hợp.
- Các cặp đôi chuẩn bị kết hôn hoặc có ý định sinh con: Cần thực hiện xét nghiệm sàng lọc để phát hiện người mang gen bệnh. Từ đó, bác sĩ có thể tư vấn di truyền và lựa chọn phương án sinh con phù hợp, tránh nguy cơ sinh con mắc thalassemia thể nặng.
- Phụ nữ mang thai có nguy cơ cao: Những thai phụ có kết quả công thức máu bất thường, hồng cầu nhỏ nhược sắc nghi ngờ thalassemia hoặc có chồng mang gen bệnh, cần làm thêm xét nghiệm chuyên sâu để xác định nguy cơ truyền bệnh cho thai nhi.
- Người sống trong vùng có tỷ lệ lưu hành đột biến gen bệnh thalassemia cao như vùng Miền núi phía Bắc, Tây Nguyên, người dân tộc thiểu số sống tại các địa phương này.
Sàng lọc Thalassemia giúp phát hiện sớm và tư vấn di truyền hạn chế tỷ lệ mắc bệnh
Kết luận
Biểu hiện của bệnh thalassemia thường rất đa dạng, từ nhẹ đến nặng và có thể xuất hiện ở nhiều giai đoạn khác nhau từ thai nhi, trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ đến người trưởng thành. Việc nhận diện sớm các dấu hiệu như thiếu máu kéo dài, da xanh, vàng da, gan lách to, mệt mỏi nhiều... đóng vai trò quan trọng trong chẩn đoán và điều trị kịp thời.
Nếu bạn thuộc nhóm nguy cơ hoặc có dấu hiệu nghi ngờ, hãy chủ động thăm khám, làm xét nghiệm sàng lọc và tư vấn di truyền để có hướng xử lý phù hợp, góp phần bảo vệ sức khỏe bản thân và ngăn ngừa nguy cơ cho thế hệ sau.
Để được hỗ trợ chuyên sâu và đầy đủ, bạn có thể đến khám tại Bệnh viện Đại học Phenikaa (PhenikaaMec), nơi quy tụ đội ngũ bác sĩ giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực huyết học, di truyền và hệ thống xét nghiệm hiện đại đạt chuẩn quốc tế. Bạn hãy liên hệ đến hotline 1900 886648 để được tư vấn miễn phí từ chuyên gia di truyền, xét nghiệm sàng lọc với công nghệ hiện đại.
